Gnoza i gnostycyzm to pojęcia bliskie, ale nie tożsame. Pojęciowe i terminologiczne propozycje dotyczące ich genezy opracowała złożona z 7 znawców problemu komisja, obradująca w kwietniu 1966 r. na międzynarodowym kongresie w Messynie (Włochy). W swojej próbie definicji zapisali oni: „Istnieje powszechna zgoda co do tego, żeby terminem »gnostycyzm« nazywać określoną grupę systemów z II wieku po Chr. Natomiast w przeciwieństwie do niego przez »gnozę« rozumiałoby się »wiedzę o boskich tajemnicach, zastrzeżoną dla pewnej elity«.”
Autorzy tzw. „definicji messyńskiej” określają, że:
„Typ gnozy, o który chodzi w gnostycyzmie, podlega następującym warunkom ontologicznym, teologicznym i antropologicznym: Nie każda gnoza jest gnostycyzmem, lecz jedynie ta, która w tym kontekście zawiera wyobrażenie identyczności natury boskości z (boską) iskrą (w duszy ludzkiej), która ma zostać ponownie ożywiona i przywrócona do dawnego stanu”.
Le Origini dello Gnosticismo. Colloquio di Messina 13-18 Aprille 1966, Leiden 1967, s. XX-XXXII
Gnoza
Termin „gnoza” (gr. gnosis) oznacza poznanie (wiedzę). Chodzi to jednak o poznanie transracjonalne (wychodzące poza ratio i intelekt), choć nie irracjonalne (formułuje bowiem swe wyniki w języku idei i pojęć abstrakcyjnych). Poznanie gnostyczne jest bezpośrednim wewnętrznym doświadczeniem niedostępnej poznaniu racjonalnemu duchowej rzeczywistości, duchowego aspektu człowieka, kosmosu i Bóstwa. Jest ono poznaniem epoptycznym, czyli oglądowym (epoptia = ogląd), co umożliwiają gnostykowi organy zmysłów wewnętrznych, składających się na znany z indyjskiej jogi system tzw. czakramów, ożywionych w toku treningów ćwiczeniowo-medytacyjnych.
Tak pojęta gnoza obejmowałaby także mistykę i magię jako „gnozy niezamierzone”: intencją mistyka nie jest bowiem poznanie Boga, lecz utożsamienie się z nim lub upodobnienie się do niego, mag zaś wprawdzie opiera się na gnozie, ale traktuje ją instrumentalnie, gdyż jego celem jest podporządkowanie siebie Bogu (magia biała) albo podporządkowanie Boga czy istot duchowych sobie (magia czarna).
Precyzując „definicję messyńską” Jerzy Prokopiuk określa gnozę jako poznanie „boskich tajemnic” (obszarów bytu niedostępnych poznaniu empiryczno-racjonalnemu), „zastrzeżone dla pewnej elity” bowiem z natury rzeczy mogą je posiąść wyłącznie ludzie odpowiednio doń przygotowani (kryterium „zdolności i wysiłku”).
Radykalnie trawestując definicję gnozy Gillesa Quispela („Gnoza jest mitycznym wyrazem doświadczenia samego siebie”, w: Gnoza, Warszawa 1988, s. 76) Prokopiuk ostatecznie definiuje gnozę jako transracjonalne poznawcze doświadczenie przez człowieka siebie (czyli swej jaźni), a poprzez nią świata materialnego, świata duszy i świata ducha.”
Gnostycyzm
Jak zauważa Jerzy Prokopiuk, „gnostycyzm jako światowa religia istniał w ciągu dwóch — trzech pierwszych wieków n.e. na obszarze Bliskiego Wschodu i rzymskiego Śródziemnomorza, w postaci zaś manicheizmu i różnych form neomanicheizmu niemal do końca średniowiecza (XV wiek)”.
Do najistotniejszych cech gnostycyzmu należą:
- w teologii — radykalny transcendentyzm, czyli przeciwstawienie Boga i świata duchowego (pleroma) zbuntowanemu lub nieświadomemu demiurgowi (Stwórcy — Jahwe) oraz jego archontom i światu materialnemu.
- w kosmologii — antykosmizm (czyli wrogość wobec świata demiurga jako miejsc uwięzienia).
- w antropologii — dualizm człowieka i świata, triadyczna koncepcja człowieka (składającego się z ciała, duszy i ducha — soma, psyche i pneuma) oraz opierający się na niej ezoteryzm (poznanie dostępne jest ludziom szczególnie do niego uzdolnionym, „wybranym”).
- w eschatologii — postulat wyzwolenia człowieka (przez gnozę, wtajemniczenie) z tego świata, czyli spod władzy demiurga i archontów (tj. spod władzy losu — heimarmene).
- w etyce — postawa skrajnie ascetyczna (lub — rzadko — skrajnie libertyńska, czyli nie uznająca żadnych praw moralnych).
- w aspekcie społecznym — indywidualizm i pluralizm (w chrześcijaństwie ideał Kościoła policentrycznego — składającego się z wielu charyzmatycznych ośrodków).
Źródło: Jerzy Prokopiuk, Gnoza i gnostycyzm, cz. I (www.gnosis.art.pl)